Kashmir yoga in een notendop

Inleiding

Dit is Kashmir yoga in een notendop. Een zachte vorm van hatha yoga waarin het accent gelegd wordt op het tastgevoel. Het voelen van het lichaam en het werken met het energielichaam staan daarbij centraal. Het is een voelen van het lichaam los van de mentale beelden ervan. Het gaat over het voelen van de ruimtelijkheid van het lichaam. Over de beleving van een lichaam dat niet noodzakelijk tot de grenzen van de huid wordt beperkt.

Het gaat dus om de ervaring van een bezield lichaam (lijf, leib, corps sujet¹) en niet van een levenloos materieel object (lichaam, körper, corps objet). Merk op dat het woord “lijf” afstamt van “leven” (zoals in lijfrente, lijfsbehoud) terwijl “lichaam” afstamt van “lijk” en “haam” (omhulling). Het lijf leeft en het lichaam is doods.

De Kashmir houdingen verschillen niet van de bekende asana’s uit de hatha yoga, alleen de uitvoeringswijze is anders – milder en toch heel effectief. De trage meditatieve uitvoering kan leiden tot een heel diepe ontspanning en spiritueel inzicht.

Zoals de naam al zegt vertoont deze yoga invloeden uit Kashmir. De spiritueel leraar Jean Klein (1912-1989) heeft deze vorm van lichaamshoudingen en spiritueel onderricht in het westen geïntroduceerd. Tijdens een driejarig verblijf in India leerde hij de klassieke asana’s van Krishnamacharya. De energetische uitvoeringsvorm leerde hij van de yogi Dibiananadapuri die een tijd in Kashmir had doorgebracht. Jean Klein onderwees zijn “lichaamswerk” met een eigen vorm van non-dualiteit gestoeld op de Advaita Vedanta. Daarin kreeg hij onderricht van een Indiase professor in Bangalore. Je zou kunnen stellen dat Jean Klein een samenstelling maakte van hatha yogahoudingen, een energetische uitvoeringsvorm uit Kashmir en de vedantische non-dualiteit. Hij heeft daar velen mee geïnspireerd.   

In Nederland is Koos Zondervan de bekendste Kashmir yogaleraar; in het Verenigd Koninkrijk Jay Rossi en in Frankrijk Daniel Odier of Eric Baret. In de VS is de yoga nidra benadering van Richard Miller duidelijk beïnvloed door zijn leraar Jean Klein.

Kosha’s

Anamaya kosha (fysieke lichaam)

• Wek het energielichaam door je tastgevoel te ontwikkelen. Als je nog niet weet hoe dat aanvoelt kun je van je verbeelding gebruik maken. Je kunt aandacht verplaatsen naar je huid en proberen te voelen dat je lichaam naar voren uitstraalt, dan naar achter, ook naar links, rechts, boven en onder. En dan de uitstraling naar de hele ruimte om je heen voelen. Doe veel aan yoga nidra (rotatie van aandacht door het lichaam) en aan hatha yoga waarbij je het lichaam voelt in plaats van er over na te denken. Loop ook eens in een pikdonkere kamer en voel hoe de voorkant van je romp uitstraalt om botsingen te voorkomen. 
• Gebruik taal die op het tastgevoel inwerkt (bv. voel dat je aan je kruinharen zachtjes wordt opgetrokken, laat je dragen door de vloer, spreid je arm als ware het een grote vleugel, voel de uitstraling van je handpalmen).
• Oefen zonder moeite of inspanning.
• Streef niet naar een bepaald eindresultaat.
• Geef het lichaam een opdracht, laat die opdracht los en luister dan naar wat er gebeurt. “Luisteren” is bij Jean Klein synoniem voor open aandacht zonder vooroordeel en dus vergelijkbaar met “mindfulness” of keuzeloos gewaarzijn.
• Voer de asana’s traag uit zodat de sensorische informatie verwerkt kan worden.
• Oefen ook eens met gesloten ogen.
• Houd de aandacht altijd globaal – in alle fases van de houding. Als er accenten zijn dan laat je die oplossen in het totaalgevoel. Bijvoorbeeld, houd de aandacht gevestigd rondom de contouren van het lichaam terwijl je onderrug spieren ongemakkelijk aanvoelen in de tanghouding, paschimottanasana. Dit is karakteristiek voor de Kashmir yoga. Accenten laten oplossen in het ruimere lichaamsgevoel verschilt wezenlijk van de meer gangbare yogabenadering om naar een contractie toe te ademen en die te verzachten tijdens de uitademing. Het effect is wel hetzelfde – vermindering van spanning.
• Als je nieuwsgierig blijft luisteren naar het lichaam en de aandacht globaal houdt dan verdwijnen dieptespanningen naar de achtergrond.
• Richt je tijdens het oefenen ook op de gewrichten. Visualiseer de ruimte tussen de gewrichten en vervang de visualisatie dan door het voelen van die ruimte. De omliggende spieren zullen dan vanzelf ontspannen. Bijvoorbeeld, ga met je aandacht naar je schouder. Verbeeld je dat je arm los komt van de schouder. Ervaar dan het schoudergewricht als een open ruimte.
• Je kunt een houding ook eerst in je verbeelding, met het energielichaam,uitvoeren zonder het fysieke lichaam te bewegen. Voel dan de reacties en de contracties in het fysieke lichaam. Zodra het fysieke lichaam ontspannen blijft terwijl je het energielichaam beweegt ben je klaar om het fysieke lichaam mee te nemen in de beweging.
• Uiteindelijk wordt het lichaam ontspannen, ruim, levendig, open, transparant, zonder grenzen en zonder centrum – het energielichaam is dan ontwaakt.

Pranamaya kosha (energielichaam)

• Wek eerst het energielichaam.
• Laat het hele lichaam ademen, niet alleen de longen.
• Het energielichaam is een gewaarwording; het wordt gevoeld. Het is geen verbeelding of concept.
• Laat de in- en uitademing moeiteloos zijn, de uitademing reguleer je met ujjayi.
• Anticipeer niet op de in- of uitademing maar laat het lichaam het moment zelf bepalen.
• Vermijd lucht aan te zuigen tijdens de inademing of lucht uit te persen tijdens de uitademing.
• In de houdingen kom je tot ontspanning door de uitademing te verlengen of korte leegtepauzes in te lassen.
• Later kun je in de houdingen ook korte pauzes met volle longen invoeren op voorwaarde dat dit prettig aanvoelt.
• Leer kapalabhati en bhastrika tot in de perfectie alvorens op andere pranayama’s over te gaan. Dit zijn goede oefeningen om het energielichaam te wekken.
• Wek de verticale energie in de wervelkolom.

Manomaya kosha (lichaam van zintuiglijke indrukken, gevoelens, emoties)

• Zuiver de zintuigen door ze te visualiseren. Visualiseer grote oorschelpen, neusgaten als trompetten, de ruimte achter de oogbollen en een mond zo ruim als de muil van een leeuw. Leer om zuiver waar te nemen, zonder de objecten te “grijpen”; leer te luisteren zonder tussenkomst van het denken.
• Als je gehinderd wordt door een emotie, zoek dan de contractie in het lichaam op die door de emotie wordt veroorzaakt. Als je dit punt voelt, verruim dan je aandacht naar het gebied er omheen dat gemakkelijker aanvoelt. Blijf voelen en laat de contractie en de emotie beide wegsmelten.
• Laat conditioneringen (residu van vroegere reacties) oplossen in het tastgevoel. 

Vijnanamaya kosha (lichaam van gedachten en beelden)

• Wek altijd het energielichaam op en blijf dat voelen.
• Je kunt niet tegelijkertijd voelen en denken. Je kunt wel heel snel schakelen tussen voelen en denken waardoor de illusie ontstaat dat je dat wel zou kunnen. Als je aandacht echt bij het voelen blijft dan verdwijnt het denken naar de achtergrond.
• Als je de ruimte voor je visualiseert en voelt dan bevrijdt dit je van het ego (zelfbeeld, het gevoel iemand te zijn). 
• Werk met een open geest en laat projecties, vooroordelen, conditioneringen, het geheugen en verwachtingen oplossen in het tastgevoel.
• Neem een onpersoonlijk standpunt in. Laat het egogerichte streven achterwege. Dan lost het denken vanzelf op en wordt de geest rustig.

Anandamaya kosha (lichaam van gelukzaligheid)

• Dit is het sattvische lichaam. Het wordt beleefd. Het is geen concept.

Sat-chit-ananda

• Een ondenkbare vrede gekenmerkt door een staat van zijn, bewustzijn en gelukzaligheid
• Stel jezelf de vraag: “Wie ben ik?” en laat zodoende de identificatie met lichaam, gevoelens, het denken en het persoonlijke los.
• Er is geen getuige, er is alleen maar waarnemen.
• Weet dat je al bent wie je zoekt, nl. zuiver bewustzijn of het Zelf.
• De stilte.

Achtergronden

Kashmir Shaivisme

Het accent op het energielichaam is afkomstig uit het Kashmir Shaivisme, dat rond de 8e of 9e eeuw in Kashmir ontstond. De belangrijkste teksten zijn de Shiva Sutras, Vijnana Bhairava Tantra, Spanda Karikas en Tantra Loka. Het latere Pratyabhijnahridayam is een kort commentaar op deze teksten. In de vorige eeuw groeide de westerse belangstelling voor het Kashmir Shaivisme door toedoen van Muktananda en Lakshmanjoo (met leerlingen Bettina Bauer, Jaideva Singh, Paul Reps, Lilian Silburn ). De Vijnana Bhairava Tantra bevat 112 concentratiemethodes. Een tiental verzen gaat specifiek over het opwekken van het gevoel van de energetische ruimte in en rondom het lichaam. Het volgende vers is hier een voorbeeld van, zo ook de verzen 44-48, 50, 63, 82, 92, 104 en 128.

Men moet mediteren op de leegte in het lichaam aan alle kanten tegelijk. Als de geest vrij van gedachten is geworden dan ervaart men alles als leegte.

Vijnana Bhairava Tantra, vers 43.

Lichaamsschema en lichaamsbeeld

In de wetenschap (neuropsychologie) wordt een onderscheid gemaakt tussen het lichaamsschema en het lichaamsbeeld².

Het lichaamsschema heeft met het voelen en bewegen te maken. Het is een representatie van het lichaam die wordt gegenereerd vanuit sensorische informatie (voornamelijk proprioceptie) gecombineerd met motorische informatie. Proprioceptie is het zintuiglijk gewaar zijn van de positie van ledematen in de ruimte. Het lichaamsschema gaat dus over het “waar”, zoals het gevoel waar mijn arm zich “hier en nu” in de ruimte bevindt. Het lichaamsschema is voor een deel aangeboren en stuurt onze onbewuste bewegingen. 

Het lichaamsbeeld heeft meer met het denken en perceptie te maken. Het is een bewuste lichaamsrepresentatie die voor een deel uit taal kan bestaan. Het gaat om de perceptuele kennis van het lichaam en over de emotionele verstandhouding met het lichaam. Het lichaamsbeeld gaat over het “wat”, bijvoorbeeld: “dit is mijn sterke rechterarm.” Het lichaamsbeeld kan afwijken van de werkelijkheid, denk maar aan de “ik ben te dik” gedachte bij anorexia.

Het lichaamsschema is niet perse gebonden aan de anatomische begrenzing van de huid. Het is een welbekend verschijnsel dat gereedschap een onderdeel kan worden van het lichaamsschema. Een hamer wordt bijvoorbeeld gevoeld als een extensie van de hand. En als we dikke winterkleding aanhebben dan zullen we onze gang door een deuropening onbewust aanpassen. Met winterkleding is het lichaamsschema “groter” dan als we zomerkleding dragen. Het verschijnsel “fantoomledemaat” hoort hier ook bij. Het lichaam blijft dan een representatie maken van een geamputeerde ledemaat en daar kan zelfs pijn in gevoeld worden.

Het onderscheid tussen lichaamsschema en lichaamsbeeld

Lichaamsschema	Lichaamsbeeld
Een deels onbewuste lichaamsrepresentatie gebaseerd op sensorische en motorische informatie. Een neurobiologisch model van de houding en het oppervlak van het lichaam.	Een bewuste lichaamsrepresentatie gebaseerd op perceptuele kennis van het lichaam. Het beeld van het lichaam dat we in onze geest vormen.
Voelen, directe ervaring, aandacht, proprioceptie	Denken over het lichaam, emotionele verstandhouding met het lichaam
Waar? “Ik voel dat mijn rechterarm nu langs het lichaam hangt.”	Wat?  “Dit is mijn sterke rechterarm.”
Tegenwoordige tijd (hier en nu)	Niet tijdsgebonden
Niet noodzakelijk beperkt tot anatomische grenzen (bv. winterkleding vergroot het lichaamsschema, fantoomledemaat, uitstraling of aura)	Vaak begrensd door de huid
Energielichaam (tastgevoellichaam, vitaliteitslichaam)	Fysieke lichaam
Pranamaya kosha	Anamaya kosha
Lijf3, leib, corps sujet	Lichaam, körper, corps objet

De kunst van Kashmir yoga

Kashmir yoga vraagt ons om de aandacht te richten op “uitstraling” van ons lichaam. Dat lijkt op aandacht voor een ruimtelijk uitgebreid lichaamsschema. Dit behoort tot de normale mogelijkheden van de mens – we hebben immers allemaal een lichaamsschema dat zich kan uitbreiden in de ruimte. Denk maar aan de hamer of aan de winterkleding. Aandacht voor het lichaamsschema leidt je vanzelf weg van het denken naar een meer voelend gewaarzijn. Het lichaamsschema gaat immers over het lichaam zoals dat van moment tot moment gevoeld wordt. Het energielichaam (tastgevoellichaam) is volgens mij dus geen esoterisch begrip maar behoort tot de reële mogelijkheden van het menselijk lichaamsgevoel.

De kunst van Kashmir yoga bestaat dus eigenlijk uit twee componenten: enerzijds de mogelijkheid om je bewust te zijn de ruimtelijkheid van het lichaam. Anderzijds de kunst om daar gedurende de langere tijd de aandacht op te vestigen. De eerste vaardigheid kun je aanleren door gebruik te maken van je verbeelding en door veel aan yoga nidra te doen (rotatie van de aandacht langs de lichaamsdelen). De tweede vaardigheid leer je door meditatie, oplettendheid tijdens het dagelijks leven (mindfulness) of door kashmir yoga te beoefenen. 

Goede beoefening van Kashmir yoga is dus een doorlopende meditatie op een ruimtelijk uitgebreid lichaamsschema. Omdat het lichaamsschema een gevoelsmatig gewaarzijn in het “hier en nu” is komt het denken vanzelf tot rust. De overige zintuigen schuiven bijna vanzelf naar de achtergrond (pratyahara), vooral als je de ogen gesloten houdt. Hieruit volgt een diepe ontspanning en een bevrijding van de beperkingen van het denken over het lichaam (lichaamsbeelden). Uiteindelijk word je ook bevrijd van de beperkingen van het lichaamsschema. Het lichaam ontdoet zich van spanningen en voelt ruimer en energieker aan.

---

Laat de blik rusten op een leeg landschap zonder bomen, bergen of gebouwen. Als de geest daarop rust verdwijnen de gedachtegolven vanzelf.

Vijnana Bhairava Tantra, vers 60.

---

1. Terminologie van de franse filosoof Merleau-Ponty. ↩︎
2. Tiemersma D., Body Schema and Body Image, Gouda 1989 ↩︎
3. Het is tekenend dat het woord “lijf” afstamt van “leven” (zoals in lijfrente, lijfsbehoud) terwijl “lichaam” afstamt van “lijk” en “haam” (omhulling). ↩︎

• Bodian, S., “The Nondual Yoga of Jean Klein”, Yoga Journal Jan/Feb 1991, p 63-65, 96-100.
• Doyle, Billy, Yoga in the Kashmir Tradition: The Art of Listening: Following the Teachings of Jean Klein, New Sarum Press, 2019.
• Klein, J, Transmettre la Lumière, Les Editions du Relié, 1993
• Zondervan, K., Yoga volgens de Kashmir Methode, Trika, 1996.
• Rossi, J., Yoga of the ancient Kashmir tradition, Limited First Edition, 2007.