Kashmir, een bergachtige streek in Noord India, kent een rijke religieuze geschiedenis. Rond de 8e eeuw bloeide hier een non-dualistische stroming op zonder weerga: het Kashmir Shaivisme. In de 10e eeuw systematiseerde de filosoof en mysticus Abhinavagupta deze leer. Zijn leerling Kshemaraja schreef er de Pratyabhijna Hridayam sutra’s.
Het is de kortste en meest overzichtelijke tekst van de Pratyabhijna school. Zijn uitgangspunt is dat bevrijding een kwestie van herkenning of herinnering van onze ware aard is. Onze ware aard is onbegrensd bewustzijn, niet de beperking en verkramping van lichaam en geest. Slechts onze onwetendheid weerhoudt ons van deze realisatie. De sutra’s leveren geen filosofisch bewijs. Het zijn eerder stellingen, zuivere constateringen van de aard van de wereld en zijn uiteindelijke realiteit.
Pratyabhijna Hridayam
Zuiver bewustzijn is de oorzaak van het universum.
Het ontvouwt zich uit vrije wil tot het universum als een projectie op zijn eigen scherm.
Het splitst zich in wederkerige subjecten en objecten waardoor de verscheidenheid van het universum ontstaat.
De individuele geest is een beperking van zuiver bewustzijn en bevat het universum in een beperkte vorm.
Zuiver bewustzijn daalt af tot individuele geest door beperking en overeenstemming met het waargenomen object.
De geest van het individu is afgescheiden van zuiver bewustzijn.
Zuiver bewustzijn is een enkelvoudig centrum maar doet zich voor als dubbele, drievoudige, viervoudige of zeven maal vijftallige manifestatie1.
Verschillende zienswijzen (darshana’s) belichten de werkelijkheid vanuit verschillende standpunten van zuiver bewustzijn.
Zuiver bewustzijn wordt een individuele ziel door verhulling en beperking van zijn kracht tot het alledaagse2.
Zelfs dan vertoont het individu de vijf functies van zuiver bewustzijn.
Dit zijn: scheppen, in stand houden, ontbinden, beperken door dualiteit en oplossen in non-dualiteit3.
De oorzaak van gebondenheid is hechting aan de beperkte macht van het alledaagse.
Als de individuele geest zich op het centrum richt kan hij oprijzen naar zuiver bewustzijn.
Zelfs in zijn afgedaalde en verhulde vorm brandt het onderscheid van zuiver bewustzijn in de alledaagse objecten.
Vanwege de geesteskracht van de beoefening wordt het alledaagse zuiver bewustzijn.
Als men de gelukzaligheid van zuiver bewustzijn bereikt is men bevrijd terwijl men verblijft in het eigen lichaam.
Als het centrum zich ontvouwt bereikt men de gelukzaligheid van zuiver bewustzijn.
De methodes om het centrum te ontvouwen zijn: loslaten van gedachten, terugtrekken van de zintuigen of juist met aandacht opgaan in zintuiglijke gewaarwordingen, afsnijden van de energiestromen en gewaarzijn van het begin- en eindpunt (van de adem)4.
Als alle activiteiten het stempel dragen van herhaald opgaan in zuiver bewustzijn bereikt men permanente absorptie5.
Dan heeft alles de aard van licht, gelukzaligheid en de kracht van de grote mantra (Shivoham) en verkrijgt men meesterschap over de geest. Dit alles is zuiver bewustzijn6.
Voetnoten
Ik heb de tekst zo proberen te vertalen dat er een minimum aan uitleg nodig is. Dit aforisme is gebaseerd op de ingewikkelde ingewikkelde kosmologie van het Kashmir Shaivisme, afgebeeld in Figuur 1 hieronder, overigens zonder verdere uitleg. ↩︎
Wij worden verhinderd in het realiseren van zuiver bewustzijn. Dat komt door maya. Maya is de beperking die het absolute zich uit vrije wil oplegt. Maya beperkt en verhult het absolute en is tevens er een eigenschap van, als een “wolk van niet-weten”. Het is een principe van onderscheid en differentiatie (tussen het absolute en het relatieve) en is zodoende de oorsprong van het universum. Maya is de bron van de vijf verhullingen (kanchuka’s). Tabel 1 toont het nauwe verband tussen de vijf kwaliteiten van het absolute en de verhullingen. De beperkingen doen zich ook voor op het niveau van het individu. Deze mala’s zijn de onzuiverheden die de mens beperken in zijn handelen, wil en kennis. Voor elk van de beperkingen bestaat er een doeltreffende spirituele methode (upaya) om ze te overstijgen. Dan pas herkent de mens zichzelf als tijdloos, wijds, volledig, verbonden en volmaakt, vrij van de beperkingen van de kanchukas. ↩︎
De eerste drie zijn vergelijkbaar met de goden Brahma – Vishnu – Shiva (Schepper – Onderhouder – Vernietiger). We scheppen een gedachte, overwegen die een tijdje en laten de gedachte weer los. Als het om een negatieve gedachte of emotie gaat kan die ons verder afscheiden van eenheidsbewustzijn. Als we de gedachte of emotie meditatief beschouwen en laten opbranden in het vuur van onze aandacht leidt dit terug naar de bron van eenheid. ↩︎
Dit vers (Pratyabhijna Hridayam Nr. 18) wordt uitgelegd in het derde hoofdstuk van het boek van Lilian Silburn. Het is een geleerde uitleg waar je als beoefenaar niet veel aan hebt. De uitleg van Shankarananda’s boek (hoofdstuk 13) is begrijpelijker. De vijf meditatiemethodes staan in Tabel 2. ↩︎
Vers 19 verwijst naar nog een meditatiemethode. Richt de aandacht eerst op de binnenwereld (met de ogen gesloten) en daarna op de buitenwereld (met de open geopend). Wissel dit af terwijl je de aandacht op het Zelf houdt. ↩︎
Het Kashmir Shaivisme kent vijf principes (tattva’s) boven het niveau van prakriti en purusha uit de yoga. Het zijn kwaliteiten van de uiteindelijke werkelijkheid (Shiva, Shakti, Sadâ-Shiva, Ishvara, Sad-Vidyâ). Ze brengen een context aan voor de verschillende gradaties van dualiteit tot non-dualiteit, zoals getoond in Tabel 3. Dat het Kashmir Shaivisme geenszins onderdoet voor de hoogste realisaties van de chan-en zenmeesters wordt in de laatste kolom van de tabel aangetoond. Meester Tozan (China, 9e eeuw) publiceerde vijf gradaties van spirituele realisatie. De bewoording is anders maar de overeenkomst met het Kashmir Shaivisme is onontkoombaar. ↩︎
Kosmologie van het Kashmir Shaivisme
Figuur 1: kosmologie van het Kashmir Shaivisme
Het absolute en de verhullingen
Principe (tattva)
Eigenschap van het absolute
Verhulling van het absolute (kanchuka)
Onzuiverheid van de mens (mala)
Spirituele beoefening (upaya, sadhana)
Shiva
Zuiver bewustzijn (chit), licht (prakasha)
Beperking van tijdloosheid (kâla)
Anupaya – geen methode, de directe weg. Herkenning (pratyabhijna) van je ware aard door genade. Ook genaamd gururupaya of sahaja samadhi.
Beperking van ruimte, alomtegenwoordigheid (niyati)
Sadâ-Shiva
Onbeperkte handeling (kriya). Activiteit.
Beperking van almacht (kalâ)
Karma mala: bezoedeling door geheugenindrukken en gewoontepatronen voortkomend uit eerdere handelingen (samskara en vasana)
Anavopaya (de weg van het individu) – methodes van het lichaam, bv. karma yoga, rituelen, hatha yoga incl. pranayama.
Ishvara
Zuivere wijsheid (jnana). Intellect.
Beperking van alwetendheid (vidya)
Mayiya mala: de idee van afgescheiden te zijn van de wereld en van zuiver bewustzijn
Shaktopaya (de weg van de energie) – de weg van de geest, werken met de inhoud van de geest, bv. zelfonderzoek, mantra’s, lezen van de geschriften.
Sad-Vidyâ
Volmaakte wil (iccha) en gevoel. Emotie.
Beperking van volmaaktheid door begeerte (raga)
Anava mala: een knagend gevoel van onvolkomenheid als gevolg van onwetendheid van onze ware aard (anu = individu).
Shambhavopaya (de goddelijke weg) – oriëntatie op zuiver bewustzijn, keuzeloos gewaarzijn, bv. meditatie
Tabel 1: De principes van het absolute (tattva’s) worden verhuld door de kanchukas’s). Die doen zich op menselijk niveau voor als onzuiverheden (mala’s) en kunnen overwonnen worden door spirituele beoefening (upaya’s)
Meditatiemethodes
1
Het loslaten van gedachten in een staat van keuzeloos gewaarzijn (shikantaza in het zenboeddhisme en Dzogchen in het Tibetaans boeddhisme). De aandacht is gericht op gewaarzijn en niet op de gedachten. Dit zuiver gewaarzijn verschijnt in de ruimte tussen twee gedachten of in de pauze tussen de adembewegingen.
2
Het terugtrekken van de zintuigen om de aandacht te naar binnen te richten, zoals een schildpad die zijn ledematen intrekt (pratyahara in de yoga sutra’s).
3
Aandacht voor de zintuiglijke gewaarwording terwijl je gecentreerd blijft in het Zelf. Dit lijkt op mindfulness – bewust aanwezig zijn in het hier en nu, van moment tot moment en zonder oordeel.
4
Afsnijden van de energiestromen door de aandacht te richten op de hartstreek en daar stilletjes een klinkerloze “K” te reciteren.
5
Concentratie op de begin- en eindpunten van de adem in combinatie met de mantra Hamsa, zoals beschreven in de Vijnana Bhairava Tantra.
Aan het einde van vers 18 staat het woordje “enzovoort”. Er zijn nog veel meer methodes. De Vijnana Bhairava Tantra beschrijft er maar liefst 112.
Tabel 2: de vijf meditatiemethodes uit vers 18. In vers 19 staat een zesde methode.
Gradaties van non-dualiteit
Principe volgens het Kashmir Shaïvisme
Spirituele ervaring
Woordvoorbeeld
Op welke van de vijf graden van Tozan (9e eeuws zenmeester) lijkt dit?
Shiva
Eenheid. Alles is het licht van zuiver Shiva bewustzijn.
Ik ben Dat, waarbij Ik en Dat aan elkaar gelijk zijn (ik=Dat).
5. Eenheid bereikt. Er bestaat geen dualiteit meer (goed/slecht, absoluut/relatief, sacraal/profaan).
Sadâ-Shiva
Het universum is vaag aanwezig maar verschilt niet van het Zelf.
Ik ben Dat, met de nadruk op Ik ben.
4. Perfectie in het absolute. Het absolute en het relatieve zijn geïntegreerd maar het zijn nog twee zaken.
Ishvara
Het universum en het Zelf zijn beide aanwezig maar het universum is nog wel onderdeel van het Zelf.
Dat ben Ik, met de nadruk op Dat.
3. Komend vanuit het absolute. Het hele universum is je eigen leven. Er ontstaat compassie. Je handelen is bevrijd.
Sad-Vidyâ
Het universum en het Zelf zijn beide aanwezig en verschillen van elkaar hoewel het universum in nauw verband staat met het Zelf.
Ik ben Dat, met de gelijke nadruk op Ik en Dat.
2. Het absolute in het relatieve. De ervaring van eenheid in veelheid zoals tijdens een verlichtingservaring (kensho). Er is nog wel dualiteit.
Mahamayatattva
Kennis van het Zelf zonder de mogelijkheid om te handelen.
Mayatattva
Leegte (sunya). Het niets.
1. Het relatieve in het absolute. Leegte, de duisternis zonder gedachte; wegvallen van lichaam en geest. Geen oog, oor, neus, tong, lichaam, geest. Absolute samadhi.
Maya
Alles verschilt van elkaar en van het Zelf.
Ik ben niet Dat.
Veelheid, dualiteit
Tabel 3: De vijf aspecten van het absolute uit het Kashmir Shaivisme vergeleken met de vijf graden Tozan uit de zen. (Zie Jaideva Singh, Pratyabhijnahrdayam, The Secret of Self-recognition, Motilal Barnasidas, 2003, p 130. en Sekida, K, Zen Training, Shambala 2005, pp 240-249)
Bronnen
Semenov, D., Pratyabhijnahridaya,The Essence of Self-recognition, Sattarka, 2008.
Singh, J, Pratyabhijnahrdayam, The Secret of Self-recognition, Motilal Barnasidas, 2003.
Shankarananda, Consciousness is Everything, The Yoga of Kashmir Shaivism, Shaktipat Press, 2003.
Silburn, L. , Kundalini, Energy of the Depths, State University Press, 1988, pp. 37 – 53.
