Yoga nidra (yoga slaap) is een diepe ontspanning waarin de droomloze slaap bewust beleefd kan worden. Het is slapen met een spoor van bewustzijn. De oefening is elders beschreven. We gaan hier dieper in op de wetenschappelijke achtergronden van yoga nidra.
Oorsprong
Yoga nidra is een meditatietechniek die rond 1950 door Satyananda is uitgevonden1. Hij baseerde zich op oude tantristische technieken (nyasa) waarbij lichaamsdelen gevisualiseerd werden samen met het opzeggen van mantra’s2. Hij bedacht ook het protocol dat nu nog gebruikt wordt. Ook andere Indiase meesters, zoals Swami Rama en zijn leerling Veda Bharati onderwezen yoga nidra in het westen. In de VS heeft de psycholoog Richard Miller yoga nidra onder de aandacht van allerlei doelgroepen gebracht. De meeste hedendaagse hatha yogalessen eindigen met een vereenvoudigde versie van yoga nidra.
Voordelen
Yoga nidra kan heel goed gebruikt worden om ’s avonds de slaap in te leiden. Door de ontspanning slapen mensen er beter van.
Volgens Richard Miller3,4 heeft yoga nidra zich bewezen in het overwinnen van slapeloosheid, stress (ook posttraumatische stress stoornissen) en in de omgang met emoties zoals angst, boosheid, verdriet en depressiviteit. Hij onderwijst yoga nidra aan allerlei doelgroepen – militairen, verslaafden, daklozen, mensen met kanker en MS – en met succes. Ik heb zelf goede ervaringen met yoga nidra voor mensen met fibromyalgie. Verder is yoga nidra een volwaardige spirituele praktijk, net als zitmeditatie.
Bewustzijn
Mandukya Upanishad
Yoga nidra als het “bewust beleven van de droomloze slaap” vereist nadere uitleg. Volgens de yoga kent de mens vier bewustzijnstoestanden:
- Waakbewustzijn – het bewustzijn van alledag terwijl je wakker bent
- Droombewustzijn – dromen tijdens de slaap
- Droomloze slaap – periode zonder dromen tijdens de slaap
- Turiya (letterlijke de “vierde”) – zuiver bewustzijn
Deze indeling komt voor het eerst voor in de Mandukya Upanishad, een vroege Indiase tekst van voor onze jaartelling. Daar wordt iedere bewustzijnstoestand geassocieerd met een klank van het woord “AUM”. De A staat voor het waakbewustzijn, de U voor droombewustzijn, de M voor droomloze slaap. De hoogste toestand – de vierde staat – wordt vertegenwoordigd door de stilte na het woord AUM. In de vierde staat is men zich bewust van alle andere lagen. De Mandukya Upanishad suggereert dat de mens al meer dan tweeduizend jaar een bijzonder inzicht in het bewustzijn heeft. De yogi van weleer konden lucide dromen, bewust de droomloze slaap beleven en met een ontwaakt bewustzijn (turiya) alle bewustzijnlagen omvatten.
Slaapstadia
De moderne wetenschap onderschrijft het bestaan van de eerste drie bewustzijnstoestanden. Met behulp van een elektro-encefalogram (EEG) kan de hersenactiviteit gemeten worden. De elektrische activiteit van de hersenen wordt ingedeeld naar gelang de frequentie van de hersengolven (aantal golven per seconde): alpha, beta, theta en delta. Die corresponderen elk met een bewustzijnstoestand. Bijvoorbeeld, als we wakker zijn dan overheersen beta golven. Als we ontspannen of mediteren dan verschijnen er alpha golven.
REM en NREM slaap
Tijdens de slaap doen zich weer andere golven voor. Slapen bestaat uit een aantal fases. Men maakt hierin onderscheid tussen REM slaap en niet-REM slaap (NREM). De REM slaap is de droomslaap. Het woord REM is een afkorting van rapid eye movements, de snelle oogbewegingen die tijdens het dromen plaatsvinden. Tijdens REM slaap zijn er snelle en onregelmatige hersengolven en snelle oogbewegingen. Men droomt in visuele beelden en beleeft emoties. De skeletspieren zijn er zeer ontspannen (verlamd), waarschijnlijk om te voorkomen dat de dromen zich fysiek uiten. De diepste stadia van NREM slaap zijn daarentegen droomloos.
De NREM slaap zelf kent ook verschillende fases, zoals het doezelen (N1), lichte slaap (N2) en de diepe slaap (N3). Tijdens het doezelen en de lichte slaap verschijnen er theta golven. In het diepste stadium van NREM slaap zijn de hersengolven heel langzaam en regelmatig (delta golven). Men noemt dit stadium dan ook slow wave sleep (SWS). Dit stadium is essentieel voor het herstel van het organisme, het immuniteitssysteem en voor de aanmaak van groeihormonen. De verschillende slaapstadia komen meermalen (4 – 6 keer) per nacht voor en iedere bewustzijnstoestand komt overeen met karakteristieke hersengolven:
| Hersengolven | Frequentie (golven per seconde, Hz) | Bewustzijnstoestand |
| Beta | 14 – 30 | Wakker en actief |
| Alpha | 8 – 13 | Wakker en ontspannen met de ogen gesloten |
| Theta | 4 – 7 | Theta golven komen voor gedurende het doezelen (N1) en de lichte slaap (N2) |
| Delta | 0,5 – 2 | Tijdens diepe slaap (N3) zijn er meer dan 20% delta golven. |
Hersengolven en yoga nidra
In yoga nidra kunnen we deze bewustzijnstoestanden ook beleven. Beginnende beoefenaars zullen veelal een beetje doezelen, net tussen het slapen en waken in. Dit gaat gepaard met de overgang van alpha naar theta golven. Dat lijkt op de hersengolven tijdens meditatie. Tijdens meditatie is er meestal sprake van alpha golven alhoewel gevorderde beoefenaars ook theta golven vertonen.
Gevorderde beoefenaars van yoga nidra kunnen de diepe droomloze slaap bereiken (met 20% of meer deltagolven). Tegelijkertijd zijn ze zich bewust van hun omgeving. Dat is bijzonder omdat we tijdens de droomloze slaap normaliter onbewust zijn. Dit gevorderde stadium van yoga nidra is aangetoond door Swami Rama en voorafgaand aan de yoga nidra conferentie van 20115,6. Een yogi met 40 jaar ervaring kon daar woorden reproduceren die hem toegesproken waren in de gevorderde staat van yoga nidra met overwegend delta golven. De staat van yoga nidra als diepe, droomloze slaap met een spoor van bewustzijn is dus wetenschappelijk aangetoond.
Besluit
Yoga nidra is een belangrijke meditatietechniek. Hij is gebaseerd op tantristische geschriften maar valt eigenlijk terug op de yoga praktijken van duizenden jaren geleden zoals blijkt uit de Mandukya Upanishad. De moderne wetenschap bewijst dat de droomloze slaap inderdaad bewust beleefd kan worden. Yoga nidra is nuttig bij de behandeling van psychosomatische aandoeningen zoals posttraumatische stress stoornissen. Bovenal is het een mooie ontspanningstechniek en een geweldige spirituele beoefening.
Referenties
- Swami Satyananda Saraswati, Yoga Nidra, Bihar School of Yoga, Munger, 1998, pp 176-177. ↩︎
- Woodroffe, J,G (Arthur Avalon), Mahanirvana tantra, 1913. ↩︎
- Richard Miller, Yoga Nidra The Meditative Heart of Yoga, Sounds True, Boulder 2005. ↩︎
- Richard Miller, The Irest Program for Healing PTSD, New Harbinger, Oakland, 2015. ↩︎
- Stephen Parker, “A succesful yoga nidra retreat”, May 2011. ↩︎
- Swami Veda Bharati, “Four States of Yoga Nidra”, Oktober 2011. ↩︎
Op het moment van inslapen als de slaap nog niet gekomen is en de waakzaamheid verdwijnt, verschijnt de opperste godin.
Vijnana Bhairava Tantra, vers 50